به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی حیات؛ سیزدهم شهریورماه، در تقویم کشورمان، روز ملی بزرگداشت دانشمند، حکیم و محقق بلندمرتبه و گرانقدری است که نام او همچنان و از فراز بیش از هزار و دویست سال بر سر دانش، فرهنگ و تمدن دوران ساز و جهان پرور ایرانی و اسلامی، سایه گستر است.

دانشی مرد نامور و نادره کاری که در همه علوم و معارف دوران خود، زبده و طراز اول بود و دامنه تاثیراتش بر تاریخ تحول و تکامل علم، نه تنها در ایران و حتی سرتاسر دنیای اسلام، که در تاریخ علم جهان، آنچنان عظیم و فراگیر است که جایگاه او را در این عرصه، بسی و به غایت، ممتاز و منحصر به فرد می‌نمایاند.

ابوریحان، محمد بن احمد بیرونی خوارزمی، حکیم، طبیعی دان، ریاضی دان، منجم، طبیب، فرهنگ پژوه، کانی شناس، زبان شناس، جغرافی دان، فلسفه دان، ادیب و مردم شناس نیمه دوم قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم، یگانه اعصار و فخر دیار دانایی و دانشوری است. 

حکیم خوارزم، منجم غزنه

ابوریحان، محمد بیرونی در اوا رجب ۳۶۲ هجری قمری در بیرون نواحی کاث، پایتخت خوارزمشاهیان آفریغی متولد شد. پدر ابوریحان، ابوجعفر احمد بن علی اندیجانی اخترشناس دربار خوارزمشاهی و مادر او قابله بود. زادگاه او که در آن زمان، روستای کوچکی بود بعدها به افتخار او به بیرونی نامبردار شد.

منظور از بیرونی به همان اصطلاح متداول کنونی یعنی بیرون و حومه و خارج از شهر خوارزم. برخی نیز در باب این وجه تسمیه گفته‌اند چون بیرونی جز اندک زمانی بیشتر عمر خود را در بیرون و خارج از شهر خوارزم گذراند، به این لقب مشهور شد.

در روایتی دیگر، پدر بیرونی به سبب سعایت و سخن چینی حاسدان از دربار اخراج شد و در روستایی در اطراف و بیرون خوارزم ساکن گردید و چون برای مردم روستا بیگانه و غیر خودی و (بیرونی) بودند، به این لقب شهرت یافتند. 

بیرونی ۲۵ سال نخست عمر خود را در خوارزم گذراند. در این دوره هرآنچه از علوم مرسوم زمانه خود بود آموخت. از جمله: طب، نجوم، حکمت، کلام، طبیعیات، ریاضیات، کیمیا و کانی، جغرافیا، صرف و نحو، عروض و ادب، و... سپس به دربار امیر زیاری طبرستان، شمس المعالی قابوس وشمگیر راه یافت و بسیار مورد توجه و احترام او واقع شد. او کتاب الآثار الباقیه عن القرون الخالیه را در گاهشماری تاریخی- علمی در سال ۳۹۱ قمری به نام او نگاشت. 

ابوریحان سپس به خوارزم بازگشت و مورد حمایت خوارزمشاهیان آل مامون بود. هنگامی که سلطان محمود غزنوی به گرگانج دست یافت ابوریحان را با خود به غزنین برد. او در تمام سفرهای محمود غزنوی همراه و مصاحب او بود و در سفر به هند فرصت یافت تا با علمای آن سرزمین و حکمت و علم کهن سرزمینشان از نزدیک آشنا شود و زبان سانسکریت بیاموزد.

او پس از مرگ محمود در دربار مسعود غزنوی ماند و کتاب‌هایی را نیز به نام او تالیف و تصنیف کرد. او به‌طور کلی به عنوان منجم در غزنه شهرت یافته بود. 

مذهب بیرونی؛ در نردیکترین نسبت با شیعه

در باب مذهب بیرونی می توان گفت او در کتاب آثار الباقیه خود پس از ذکر نام رسول خدا (ص) و امیر مومنان (ع) از عبارتهای معمول در فرهنگ شیعی استفاده می کند که آشکارا گرایش شیعی او را نشان می دهد. دلبستگی او به اهل بیت (ع) بویژه در ذکر واقعه غدیر خم، مباهله و عاشورا آشکار می‌شود.

ظاهرا بیرونی مانند چندی دیگر از علمای همعصر خود در قرن چهارم، دلبستگی بسیار و آشکار به اهل بیت پیامبر و ائمه طاهرین (ع) را با پذیرش سه خلیفه اول و تا حدی بنی عباس، درآمیخته است. شواهدی هم در سخن او وجود دارد که دلالت بر تعلق او به زیدیه دارد. 

ابوریحان بیرونی در سن ۸۰ سالگی در غرنه در آغاز انقلابات آل سلجوق و دوران پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی درگذشت. وفات او را در دوم ماه رجب ۴۴۰ و به قولی ۴۴۲ قمری ذکر کرده اند.

آثار و دستاوردهای گرانسنگ علمی 

بیرونی از سن ۱۷ سالگی تحقیق و نگارش کتابی با موضوع نقشه کشی را آغاز کرد و به بررسی نقشه‌های جغرافیایی و ترسیم نیمکره زمین پرداخت. در ۳۸۷ قمری، خورشیدگرفتگی را رصد کرد. در گرگان، قابوس وشمگیر او را به وزارت علومی دربار دعوت کرد اما ابوریحان نپذیرفت. او کتاب آثارالباقیه را در سن ۲۸ سالگی نوشت. او اپیکتوگرام یا چگالی سنج را اختراع کرد که با آن وزن مخصوص چیزها تعیین و محاسبه می‌شود.

قاعده تسطیح کره و ترسیم نقشه های جغرافیایی، جدول ارزش مکانی (اعشاری)، طرح نظریه امکان وجود قاره آمریکا، ساخت آلات و ابزارهای رصدی: میله، شاغول، و... اطلاعات دقیق و کشف سلسله هخامنشیان، ساخت کره جغرافیایی، و... از جمله اختراعات و یافته ها و دستاوردهای علمی اوست.

دانشمندی با ۱۵۳ اثر علمی!

ابوریحان بیرونی در دوران حیات خود حداقل ۱۵۳ اثر و تالیف علنی در حوزه های مختلفی از ریاضی و جبر و مثلثات و مقیاسات و سطوح تا جغرافیا و زمین شناسی و شیمی و خواص مواد و علوم مهثعدنی و فلسفه و حکمت و کلام و طب و اخترشناسی و.... نگاشت. اما امروز تنها بخش کمی از این میراث عظیم و تنها ۳۵ اثر از او بجا مانده است. اما همین مقدار نیز برای شناخت وسعت دامنه کار بزرگ او کافی است. آثاری از قبیل:

التفهیم لاوائل صناعه التنجیم

الآثار الباقیه عن القرون الخالیه

تحقیق ماللهند

الجماهر فی معرفه الجواهر

کتاب الصیدله فی الطب

افراد المقال فی امر الاضلال

استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعت الاسطرلاب

 و...

کشف و ترسیم دقیق دستگاه گردش خون انسان، ۶۰۰ سال پیش از ویلیام هاروی!

بیرونی در کتاب آثار الباقیه، ترسیمی از دستگاه گردش خون انسان به دست می دهد که بیش از ۶ قرن بعد، ویلیام هاروی در قرن شانزدهم و هفدهم در انگلستان پس از قرون وسطی به کشف آن نائل شد. این ترسیم، چنان دقیق و نزدیک به مقیاسها و مدل طبیعی است که تصور آن با در نظر گرفتن محدودیتهای دوران او نیز دشوار به نظر می رسد.  

پدر علم انسان شناسی و بزرگترین نابغه‌ای که تاریخ جهان به خود دید!

محاسبات فنی و دقیق بیرونی در زمان خود چشمگیر و حیرت انگیز است. او موفق به ارائه راهی برای اندازه گیری و محاسبه شعاع زمین شد. مقیاس یه دست آمده توسط بیرونی، تنها حدود ۱۷ کیلومتر با تخمین کنونی ثبت شده توسط سازمان ناسا از شعاع قطبی زمین اختلاف دارد!

بیرونی را به سبب وسعت تحقیقات علمی بیطرفانه، پدر انسان شناسی و نیز هند شناسی دانسته‌اند. او به زبان‌های فارسی، عربی، خوارزمی، سانسکریت، مسلط بود و به زبان‌های یونانی باستان، عبری، سریانی، و توراتی آشنا بود.

استاد علامه مرحوم جلال الدین همایی (رضوان الله علیه) معتقد است که از صدر اسلام تا کنون هیچ دانشمند و نابغه‌ای در سراسر جهان به لحاظ جامعیت علمی قابل مقایسه و برابری با ابوریحان بیرونی نیست. در تمامی دنیا او را یکی از نوادر تاریخ علم جهانی می‌شمارند و لقب استاد جاوید و نابغه تمام اعصار و قرون به او داده اند. ادوارد زاخو در بیان مقام این نادره اعصار می گوید: ابوریحان بیرونی، بزرگترین نابغه ای است که تاریخ به خود دیده است. 

عالم بمیرم بهتر است یا جاهل از این دنیا روم؟!

این حکایت را شاید بسیاری از ما شنیده باشیم اما تفصیل آن چنین است و نشان از روح جستجوگر و شیفته و تشنه علم در ابوریحان حتی در دم جان دادن او دارد:

فقیه ابوالحسن علی بن عیسی ولوالجی گوید: آنگاه که نفس در سینه او به شماره افتاده بود، بر بالینش حاضر شدم. در آن خالت از یکی از مسائل ریاضی: (حساب جدات فاسده) ار من پرسید! گفتم آخر اکنون چه جای این پرسش است؟ گفت ای مرد! بگو کدامیک از این دو بهتر است؟

این مساله را بدانم و بمیرم؟ یا نادانسته و جاهل درگذرم؟

من جواب مساله را گفتم و بیرون آمدم. هنوز چند قدمی از خانه دور نشده بودم که شنیدم صدای شیون از آن برخاست!...