به گزارش خبرنگار فرهنگی حیات، در آستانه بیست و هشتم صفر، هرسال این پرسش برای بسیاری تداعی و تکرار می‌شود که تاریخ دقیق و روایت موثق شهادت امام حسن مجتبی (ع) بالاخره هفتم صفر است - که در سال‌های اخیر بسیاری آن را روز شهادت می‌دانند و اقامه عزا می‌کنند - یا بیست و هشتم صفر؟، چنانکه از قدیم بین ما ایرانیان مشهور بوده است؟ گفتار حاضر تلاشی است در یافتن پاسخی برای این پرسش.
سه قول مشهور علمای شیعه برای روز شهادت امام (ع)
در وقوع شهادت سبط اکبر پیامبر (ص)، حضرت امام مجتبی (ع) در ماه صفر، بین علمای شیعه اختلافی وجود ندارد، لکن در میان علمای شیعه درروز شهادت امام (ع) سه قول وجود دارد.
قول اول: (آخر ماه صفر)
روز آخر ماه صفر که قائل آن شیخ کلینی (قدس سره) است. این قول را تنها ایشان ذکر کرده و قول منفردی است که با تمام وجاهت و بزرگی وی هیچ یک از علمای شیعه تا این زمان از او تبعیت نکرده‌اند. (لذا از بررسی این قول صرف نظر می‌کنیم.)
قول دوم: (۲۸ صفر)
اولین قائل آن شیخ مفید (قدس سره) در کتاب «مسارّ الشیعة» است. این در حالی است که خود شیخ مفید در کتاب دیگرش: «الارشاد» از ذک راین روز به عنوان روز شهادت خودداری کرده و تنها به ذکر ماه صفر اکتفا کرده است.
دومین قائل به این قول شیخ طوسی (قدس سره) در کتاب «تهذیب الاحکام» است. با توجه به اینکه شیخ کلینی و شیخ مفید در شمار مشایخ او قرار داشته‌اند، تنها از کلام شیخ مفید در الارشاد تبعیّت کرده و روز خاصی را معین نکرده است. از عدم التزام و تعیین نکردن او به روز خاص در ماه صفر، می‌توان استفاده کرد که کلام شیوخ خود (کلینی و شیخ مفید) در بیست و هشتم و آخر ماه صفر را نپذیرفته است.
قول سوم: (۷صفر)
این قول مشهور بوده و از دو جهت حائز اهمیت است:
جهت اول: از جهت قائلین به آن، از جهت کمّیت و کیفیت
این قول از جهت قائلین به آن، در کمّیت و کیفیت، نسبت به قائلین دو قول مذکور برتری دارد.
اما از جهت کیفیت؛ در لسان روایات به روز دقیق شهادت امام (ع) اشاره شده و این خود نشان از ترجیح این قول نسبت به اقوال دیگر دارد، به‌گونه‌ای که در روایات به روز پنجشنبه اشاره شده است.
اما از جهت کمیت، تعداد قائلین این قول، از قائلین دو قول مذکور بیشتر است. که در ادامه به اسناد آن اشاره می‌کنیم.
لازم به ذکر است که بنابر اسناد موجود، این قول از زمان امام کاظم (ع) رواج داشته و از سوی قاسم بن ابراهیم الرسّی«البرسی»- (۱۶۹-۲۴۶ ه‌ق) عنوان شده است.
اسناد و نصوص وارده در کتب حدیثی و جوامع روایی بر تثبیت و تمحیض شهادت در روز ۷ ماه صفر
سند اول: «تثبیت الامامه»
قدیمی ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده کتاب « تثبیت الامامه» تالیف «سید قاسم بن ابراهیم الرسی» است که در سال ۲۴۶ وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی (ع) است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از روات حدیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر (ع) روایت نقل می‌کرده است. او در کتاب خویش چنین آورده است.
«الامام الحسن علیه السلام ابوه الامام امیرالمومنین علی علیه السلام، امه فاطمه الزهراء سلام الله علیها، ولادته: ولد فی المدینه لیله النصف من شهر رمضان فی السنه الثالثه للهجره، القابه: التقی، الزکی، السبط، وفاته: توفی فی السابع من شهر صفر سنه خمسین من الهجره»
سند دوم: قول شهید اول
یکی دیگر از کسانی که قائل بودند شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی (ع) در هفتم ماه صفر واقع شده است، شهید اول (متوفای ۷۸۶) است. ایشان در کتاب شریف «دروس» می‌گوید: «الامام، الزکی، ابومحمد الحسن بن علی سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنه اثنتین من الهجره … و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنه تسع و اربعین من الهجره.»
سند سوم: «مرحوم کفعمی»
یکی دیگر از کسانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی در هفتم ماه صفر شده است، محدث کبیر مرحوم کفعمی صاحب کتاب شریف «مصباح» است. ایشان در این کتاب چنین می فرماید:
«ولد فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنه ثلاث من الهجره و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنه خمسین من الهجره.»
سند چهارم: «شیخ حسین جبل عاملی»
یکی دیگر از بزرگانی که قایل به شهادت امام حسن مجتبی در هفتم صفر بوده مرحوم علامه شیخ حسین والد مکرم شیخ بهایی در کتاب «وصول الاخبار الی اصول الاخبار» است. وی که متوفای سال ۹۸۴ هجری است در کتاب خود آورده: «هو الامام الزکی ابومحمد سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنه اثنتین من الهجره مسموما فی المدینه یوم الخمیس سابع شهر صفر سنه تسع او ثمان و اربعین و قیل سنه خمسین من الهجره عن سبع و اربعین سنه.»
جهت دوم: سیره علماء
سیره علمی علماء و متشرعه و سنت عملی آنها اینگونه بوده است که در روز هفتم ماه صفر، در کلیه بلاد شیعه اقامه‌ی عزا داشتند. خصوصا این سنت در نجف اشرف و حوزه علمیه قم پس از ورود آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری به قم و تاسیس حوزه، دستور به تعطیلی بازار، حوزه علمیه و اقامه عزا کردند.
اعلام 28 صفر و تجمیع شهادت امام حسن (ع) با رحلت پیامبر (ص) از دوره صفویه
تا دوران صفویه به جهت این که منابع قابل اعتمادتر از منابع شیعه، هفتم صفر را نقل کرده بودند، این تاریخ به عنوان روز شهادت امام مجتبی(ع) محسوب می‌شد، اما از زمان صفویه به بعد، ۲۸ صفر را رسمیت دادند. گفته شده انگیزه صفویه این بوده است که آنان با اعلام ۲۸ صفر به عنوان روز شهادت امام حسن(ع)، می‌خواستند به جهت همزمانی آن با رحلت پیامبر(ص) و از سوی دیگر شهادت امام رضا(ع) که در آخر ماه صفر واقع شده است، این ایام را ایام عزاداری و به اصطلاح تعطیلی اعلام کنند، و لذا این نقل را بیشتر تقویت کردند و از آن به بعد این تاریخ مرسوم شد.
نقش ناصرالدین شاه در تغییر تاریخ شهادت امام مجتبی (ع)
گویا تولد ناصرالدین شاه قاجار در هفتم صفر بوده است و مشهور است که او که می‌خواسته برای روز تولد خود بطور سالانه و رسمی با تشریفات و آیینهای حکومتی از جمله سلام عام و انشاد شعر و اعطای صله به درباریان و... جشنی بر پا کند، در پی این منظور، و به جهت این که به این روز، دست کم در مقام یک نقل، به عنوان شهادت امام حسن مجتبی(ع) توجه می‌شد، تولد امام کاظم(ع) را به شکل پررنگ مطرح کرد که از طرف دیگر قول شهادت امام حسن مجتبی(ع) کم‌رنگ شد و از آن به بعد به عنوان جشن نیز قلمداد شد.
از سوی دیگر، دکتر «هادی انصاری» پژوهشگر تاریخ اهل بیت (ص) و محقق تاریخ ائمه در یادداشتی تحلیلی در خصوص نقش ناصرالدئین شاه قاجار در تغییر تاریخ شهادت از هفتم به بیست و هشتم صفر می‌نویسد: «تولد ناصرالدین شاه در این روز بود و برای اینکه روز تولدش برخورد با شبِ شهادت امام حسن مجتبی (ع) نباشد تا بتوانند جشن بگیرند، دستور داد که در تقویم کشور تغییر بوجود آورند و متاسفانه یک احتمال ضعیف،جای واقعیت پذیرفته شد و رفته رفته کاملا تثبیت شد و در اذهان جا افتاد. اما گفتنی است از آنجا که تولد او در همین روز بوده است، این سنت غلط قرار داده شد وتا آن هنگام روایت بیست وهشتم صفر در ایران معمول نبود و جالب اینکه اکنون تنها در ایران، این روایت شهرت دارد.»
نظر شما