حج با در بر داشتن مفاهیم والا، از اهمیت و جایگاه بسزایی در دیانت اسلام برخوردار است، تا آنجا که می‌توان روح و جوهره رسالت محمدی (ص) را در فریضه الهی حج جست‌وجو کرد. جوهره دین به کمال رساندن انسان و تجلی توحید ناب در باور و رفتار آدمی است، موضوعی که در مناسک حج از ابتدا تا انتها وضوح دارد و موج می‌زند. مناسک حج با حضور زائران خانه خدا با لباس احرام، در صحرای عرفات، در روز عرفه آغاز می‌شود و این مقدمه‌ای جهت آمادگی روحی برای درک فیوضات معنوی حج است.
از نگاه اسلام خودشناسی یکی از پایه‌های تکامل روحی انسان بوده و هرگاه فردی بخواهد آلودگی‌های روح و نقایص اخلاقی خود را برطرف سازد، ابتدا بایستی چهره باطنی‌اش را از نزدیک در آئینه خودشناسی به تماشا بنشیند تا بتواند ریشه رذایل در روح و روان خود را شناخته و قطع کند. خودشناسی از نظر اسلام به قدری اهمیت دارد که گفته شده؛ کسی که می‌خواهد کدورت‌ها و رذایل را از آئینه وجود بزداید و از آثار و تبعات منفی آن نجات یابد، بایستی در مقاطع مختلف، بلکه همه روزه هنگامی که غوغای زندگی به سکوت و خاموشی گرایید، نتیجه و علل اعمال خود را در همان روز مرور کند و هر چه را ناشایست یافت، ترک و هرچه را بجا و شایسته دید، تقویت کند. براین اساس عرفه فرصتی برای شناخت خود و مهیا شدن برای ورود به فریضه حج است.
روی دیگر خودشناسی، عبادت و بندگی خالصانه خدای یگانه است. از این رو اسلام لذتبخش‌ترین کارها را ارتباط با معبود و راز و نیاز با خداوند دانسته است. همچنان که بزرگان دین هیچ گاه از اظهار عبودیت در برابر خداوند خسته نشده و برخى اوقات در نماز حالاتى به آنان دست می‌داد که تنها محبان و اولیاى الهى در خور دریافت این نوع حالاتند. بدون شک اظهار عبودیت و بندگى و راز و نیاز با حضرت حق، شوقى در دل‌ها پدید می‌آورد که محبت غیر خدا را به وادى فراموشى می‌کشاند و صحراى دل انسان را به شورستانى تبدیل می‌نماید که مهر غیر خدا هرگز در آن نخواهد رویید. با عبودیت و بندگى خداست که آدمى در خود احساس آرامش می‌کند، خویش را درمى‌یابد و موقعیت خود را در نظام هستى پیدا می‌کند.
عبودیت و بندگی خدای متعال آن هنگام سمت و سو می‌یابد که برپایه توحید و یگانه‌پرستی استوار باشد. توحید و یکتاپرستی روح دعوت انبیای الهی و مکاتب آسمانی است. در سیره تبلیغی همه پیامبران دعوت به توحید به ‌عنوان محوری اساسی به وضوح به چشم می‌آید. در آیین اسلام نیز توحید نخستین پایه تکامل و ایجاد شخصیت والای اسلامی محسوب می‌شود. در جهان‌بینی اسلام توحید محور همه عقاید و افعال یک فرد مسلمان را شکل می‌دهد، ناگفته پیداست که یکتاپرستی و پایبندی به توحید عملی در روابط محدود بنده با خالق خلاصه نشده و دامنه آن تمام شئون هستی را دربر می‌گیرد و همچون روح کلی بر تمامی پدیده‌ها اعم از فردی، اجتماعی، مادی و غیرمادی سیطره و غلبه دارد. مکتب اسلام به اقتضای فرهنگ یکتاپرستی با هرگونه سلطه الحادی و شرک‌آمیز مخالف است و عید قربان که عید بزرگ مسلمانان است، نشانگر این امتیاز بزرگ فرهنگ اسلامی است که در هر عصری قادر است میراث انبیا را که همان دعوت به توحید است، احیا کرده و براساس آن تحولی در اجتماع مسلمین به وجود آورد و ارزش‌های توحیدی را به جهانیان ارزانی دارد.
کلام وحی از حج با عنوان یکی از شعائر بزرگ اسلامی یاد می‌کند که درخشش ویژه‌ای در تاریخ یگانه‌پرستی داشته است. شریعت توحیدی اسلام نیز با تمام ابعاد، باورها و نمادها در مناسک حج نهفته و مراسم باشکوه آن وضعیتی استثنایی به دیانت اسلام بخشیده است. تکاپوی روحانی حج همه ساله شور و حرارت صدر اسلام را دگربار زنده می‌کند و کعبه به مرکز الهام بخش یکتاپرستی و تربیت معنوی تبدیل می‌شود.
حاصل پایبندی به این معنویت، ایجاد جامعه‌ای سرشار از امنیت، برادری، صلح، صفا، درستی، اعتماد، رفاه، آسایش و عدل و داد است که این همه با اتکا بر ارزش‌های توحیدی به دست می‌آیند.