به گزارش خبرنگار سیاست خارجی پایگاه خبری حیات، تاریخ تعاملات ایران با ایالات متحده پر از درس‌های تلخی است که نشان می‌دهد اعتماد به آمریکا همواره هزینه‌های سنگینی برای ایران به همراه داشته است. 

از کودتای 1953 تا خروج یک‌جانبه از برجام، این اشتباهات تکراری باید به عبرت‌هایی برای دیپلماسی امروز ایران تبدیل شوند.

تجربه تاریخی جمهوری اسلامی ایران از تعامل و مذاکره با ایالات متحده، مملو از عبرت‌هایی است که هرکدام درسی مهم برای امروز و فردای کشور در مواجهه با غرب محسوب می‌شوند. 

برخلاف تصور برخی جریانات که مذاکره را به‌عنوان «راه‌حل نهایی» و «کلید گشایش» در نظر می‌گیرند، آنچه در عمل رخ داده، گواه آن است که اعتماد به آمریکا نه‌تنها منجر به کاهش دشمنی‌ها نشده، بلکه بارها موجب تحمیل خسارت‌های جبران‌ناپذیر به ملت ایران شده است. 

مرور این تجربه، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای اتخاذ تصمیمات عقلانی و واقع‌نگرانه در میدان دیپلماسی به ویژه در مذاکرات جدید میان آمریکا و ایران در عمان است.

در سال 1953، سازمان سیا و MI6 انگلیس با همکاری هم، دولت منتخب دموکراتیک دکتر محمد مصدق در ایران را سرنگون کردند.(1) (2) 

این اقدام نشان داد که ایالات متحده حتی در زمینه تغییرات داخلی در ایران نیز منافع خود را دنبال می‌کند و این امر در تاریخ روابط دو کشور به‌عنوان نقطه‌ای کلیدی در بی‌اعتمادی ایران به آمریکا محسوب می‌شود.

از دهه‌ها پیش، ایالات متحده آمریکا نشان داده که به تعهدات بین‌المللی خود نه‌تنها پایبند نیست، بلکه از توافقات صرفاً به‌عنوان ابزاری موقت برای مهار یا فریب طرف مقابل استفاده می‌کند. نمونه آشکار این موضوع، خروج رسمی واشنگتن از عهدنامه مودت میان ایران و آمریکا در سال ۲۰۱۸ است(3) 

عهدنامه‌ای که در سال ۱۹۵۵ به امضای دو کشور رسیده بود و طبق آن، هرگونه خصومت اقتصادی یا سیاسی باید منتفی می‌شد ولی آمریکا در طول سال‌های طولانی از اجرای این عهدنامه سر باز زد.

پس از آنکه ایران از آمریکا به دادگاه لاهه به خاطر خروج از برجام شکایت و به عهدنامه مودت استناد کرد و دادگاه لاهه نیز حکم به رفع برخی تحریم‌ها علیه ایران داد، آمریکا در سال ۲۰۱۸ عهدنامه مودت را به طور کامل کنار گذاشت (4)

آمریکا پس از انقلاب اسلامی، به‌جای احترام به این پیمان، تحریم‌های گسترده‌ای علیه ملت ایران اعمال کرد و نهایتاً با بی‌اعتنایی کامل به حقوق بین‌الملل، رسماً از آن خارج شد. 

حتی رأی دیوان بین‌المللی دادگستری در سال ۲۰۱۸ که خواستار توقف بخشی از تحریم‌های دارویی و بشردوستانه علیه ایران شد، هیچ تأثیر عملی بر رفتار دولت وقت آمریکا نگذاشت.

در نمونه‌ای دیگر، توافق برجام که در تیرماه ۱۳۹۴ میان ایران و کشورهای ۱+۵ به امضا رسید، قرار بود نقطه پایانی بر مناقشات هسته‌ای و زمینه‌ساز رفع تحریم‌ها باشد. اما از همان ابتدا، نشانه‌هایی از عدم پایبندی طرف آمریکایی به تعهدات خود آشکار شد. 

دولت اوباما، که خود امضاکننده توافق بود، در عمل از آزادسازی دارایی‌ها و رفع موانع بانکی خودداری کرد و شرایط مبهم و غیرقابل پیش‌بینی برای تعامل اقتصادی با ایران فراهم ساخت. 

برای نمونه، بانک‌های بزرگ اروپایی مانند HSBC، BNP Paribas و Deutsche Bank به دلیل ترس از جریمه‌های سنگین وزارت خزانه‌داری آمریکا، از تعامل با ایران امتناع کردند. (5) (6)

یکی از نکات مهم در این فرآیند، تأثیر تحولات داخلی ایران بر تصمیمات اقتصادی و سیاسی این کشور است. 

در طول این دوران، ایران به‌ویژه در عرصه اقتصادی با چالش‌های داخلی جدی مواجه بود. بی‌اعتمادی به نهادهای اقتصادی خارجی و تحمیل تحریم‌ها، سیاست‌گذاران ایرانی را به سمت تقویت توان داخلی سوق داد، اما این امر با موانع زیادی مواجه شد. 

همچنین، در این سال‌ها، تحولات اجتماعی و سیاسی در داخل کشور نیز به‌طور مستقیم تحت تأثیر مذاکرات و تعاملات با آمریکا قرار داشت، به‌ویژه در بخش‌هایی که مربوط به معیشت مردم و سیاست‌های اقتصادی بود. 

در نتیجه، به‌رغم وعده‌های اقتصادی غرب، بسیاری از این پروژه‌ها با شکست مواجه شدند و به تغییرات اجتماعی ناخواسته‌ای در داخل کشور منجر گردید.

قبل از توافق هسته‌ای (برجام)، در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، مذاکراتی میان ایران و ایالات متحده آغاز شد.(7) 

این مذاکرات به‌ویژه در ارتباط با مسائل هسته‌ای و امکان کاهش تنش‌ها انجام گرفت. در این دوران، برخی تحلیلگران معتقدند که آمریکا به‌دنبال دست‌یابی به توافقی بود که ایران را مجبور به پذیرش محدودیت‌های هسته‌ای بیشتری کند، در حالی که ایران تلاش می‌کرد تا به اهداف اقتصادی خود دست یابد.

با روی کار آمدن ترامپ، این روند وارد فاز جدیدی شد و خروج رسمی آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، عملاً توافق را از حیز انتفاع انداخت. 

این در حالی بود که ایران، طبق ۱۵ گزارش متوالی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تمامی تعهدات خود را به‌صورت کامل انجام داده بود.(8)

یکی از مهم‌ترین اشتباهات در مسیر توافق برجام، بی‌توجهی به هشدارهای صریح و مکتوب رهبر معظم انقلاب بود. معظم‌له در نامه‌ای رسمی خطاب به رئیس‌جمهور وقت، ۱۰ شرط کلیدی را برای اجرای برجام تعیین کردند(9) 

از جمله آن‌ها می‌توان به لغو کامل تحریم‌ها (نه تعلیق آن‌ها)، پیش‌بینی سازوکار بازگشت‌پذیر در صورت عهدشکنی طرف مقابل، و پرهیز از نظارت‌های بی‌حد و مرز اشاره کرد.

با این حال، بسیاری از این خطوط قرمز، در متن نهایی توافق نادیده گرفته شد و تعهدات ایران به‌صورت نقد و یک‌طرفه انجام گرفت، بدون آنکه طرف غربی ضمانتی برای اجرای تعهدات خود ارائه دهد.

افزون بر این، برخی اعضای تیم مذاکره‌کننده بعدتر اعتراف کردند که متن توافق را به‌طور دقیق مطالعه نکرده و صرفاً به ترجمه‌ها یا برداشت‌های اولیه اعتماد کرده بودند؛ اعترافی تلخ که نشان می‌دهد حتی در مذاکراتی به این سطح از اهمیت، دقت لازم در مطالعه اسناد حقوقی و فنی رعایت نشده است. (10) 

یکی از چالش‌های جدی که بعدها بروز کرد، تفاسیر چندگانه از برخی مفاد توافق بود که اجازه می‌داد طرف غربی به بهانه‌های حقوقی، از اجرای تعهدات طفره رود. به‌ویژه در مورد تعهدات مالی و بانکی، طرف غربی همواره با تفسیرهای محدودکننده از مفاد برجام، مسیر گشایش اقتصادی ایران را سد کرد.

در نتیجه این ساده‌انگاری‌ها، ایران نه‌تنها از مزایای اقتصادی برجام بهره‌مند نشد، بلکه ساختار تحریمی پیچیده‌تر و گسترده‌تری علیه کشور بازگشت. (11) 

در دوره موسوم به "فشار حداکثری" دولت ترامپ، بیش از ۱۵۰۰ مورد تحریم جدید در حوزه‌های نفت، کشتیرانی، بانکداری، فلزات، و حتی صنایع غذایی و دارویی اعمال شد. بانک‌ها، شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی که در پی برجام به ایران نزدیک شده بودند، به‌دلیل عدم اطمینان به آینده توافق و تهدیدهای آمریکا، به‌سرعت عقب‌نشینی کردند. 

در داخل کشور نیز، بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌های اقتصادی به‌صورت نادرست، به نتایج مذاکرات گره خورد و به‌جای اتکاء به ظرفیت‌های داخلی، سیاست‌های اقتصادی در حالت انتظار و تعلیق باقی ماند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آمریکا تلاش‌های مختلفی برای مهار نفوذ جمهوری اسلامی در منطقه غرب آسیا و تقویت متحدان خود انجام داد. (12) 

این تلاش‌ها شامل حمایت از عراق در جنگ ایران و عراق (1980-1988) بود که باعث خسارات جبران‌ناپذیر انسانی و اقتصادی برای ایران شد.

این مجموعه از تجربیات تاریخی، امروز یک حقیقت مسلم را آشکار کرده است: آمریکا به هیچ‌گونه توافقی پایبند نمی‌ماند، مگر آنکه هزینه‌گریزی از آن توافق برایش بیشتر از هزینه اجرای آن باشد. 

از همین‌رو، هرگونه مذاکره با چنین طرفی، بدون در نظر گرفتن این واقعیت و بدون داشتن قدرت بازدارندگی، صرفاً میدان فریب و عقب‌نشینی خواهد بود.

برای تکمیل تحلیل‌های تاریخی، باید اشاره کرد که تحلیل‌های بین‌المللی و گزارش‌های معتبر از اندیشکده‌های غربی نیز به وضوح نشان می‌دهند که آمریکا نه‌تنها به دنبال مذاکراتی پایدار با ایران نبوده است، بلکه در هر مرحله از تاریخ روابط دو کشور، رویکرد خود را به‌گونه‌ای تغییر داده است که منافع خود را تأمین کند. 

این گزارش‌ها تأکید می‌کنند که در تعاملات با ایران، همواره تلاش‌های پنهانی برای محدود کردن دستاوردهای ایران و اعمال فشار بیشتر وجود داشته است. 

این امر ثابت می‌کند که اینکه ایران باید در سیاست‌های خود، به جای وابستگی به وعده‌های خارجی، بر تقویت قدرت داخلی و دیپلماسی مستقل تمرکز کند.

بر همین اساس، باید تأکید کرد که قوی شدن، نه یک شعار تبلیغاتی، بلکه راهبرد اساسی برای حفظ منافع ملی در هر مذاکره‌ای است. 

تنها زمانی می‌توان از ابزار مذاکره به‌درستی بهره برد که کشور از موضع قدرت، عزت، و آگاهی وارد میدان شود؛ نه با چشم امید به وعده‌های طرفی که سابقه‌اش پر است از عهدشکنی، فشار و تحمیل.

این واقعیت امروز، نتیجه سال‌ها تجربه‌گرایی پرهزینه در تعامل با غرب است؛ تجربه‌ای که اگر به‌درستی فهم و روایت نشود، ممکن است در قالبی جدید تکرار شود اما این‌بار با هزینه‌هایی سنگین‌تر. 

از این‌رو، بازخوانی این عبرت‌ها نه فقط ضرورتی تاریخی، بلکه الزام راهبردی برای تضمین آینده‌ای مستقل، عزتمند و پایدار برای ایران اسلامی است.

منابع:
1. www.archive.nytimes.com/www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html
2. www.nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB28/
3. www.nytimes.com/2018/10/03/world/middleeast/us-withdraws-treaty-iran.html
4. www. psri.ir/?id=2zzhslkx
5. www.businesstimes.com.sg/international/many-big-european-banks-haunted-us-fines-forgo-iran-related-deals
6. www.nytimes.com/2015/11/05/business/dealbook/deutsche-bank-to-pay-258-million-and-fire-6-in-settlement.html?_r=0
7. www.live-hksbelfer.pantheonsite.io/sites/default/files/2021-01/DealThatGotAway/TheDealThatGotAway.pdf
8. www.reuters.com/article/world/iran-is-complying-with-nuclear-deal-restrictions-iaea-report-idUSKCN1LF1KP/
9. www.farsi.khamenei.ir/message-content?id=31168
10. www.yjc.ir/00XEXP
11. www.theintercept.com/2023/06/12/iran-sanctions-medicine/
12. www.thecradle.co/articles/leaked-documents-expose-us-interference-projects-in-iran

انتهای پیام/