این روزها نغمه های بهاری، مسافران و زائران را از گوشه، گوشه این سرزمین به دیار هشتمین خورشید می خوانند. بیش از همه دیار سناباد، سرزمین توس آنکه امروز به واسطه وجود مقدس هشتمین خورشید آسمان امامت و ولایت، مشهدالرضا (ع) می خوانندش، مهیای میزبانی از مردمانی است که در بهار طبیعت می خواهند روح و قلب خود را به بهاری معنوی اتصال دهند. سفر به دیار ˈمروˈ و سرزمین خاوران و بیش از همه قدم نهادن در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) و گام های سبکی که در صحن و سراهای این مکان مقدس گذاشته می شود و دل و جان را از این قداست و معنویت، سبکی و زلالیت می بخشد، آن هم در این فصل لطیف، جاذبه بسیار دارد.آنگونه که بسیاری در شهر و دیار خود با دیدن تصاویر آستان و بارگاه مطهر هشتمین خورشید، دل و جانشان پر می زند و بر گنبد طلا می نشیند و آرام می گیرد و اشک می شود و بر گونه می غلتد و آهی می شود و در چشم بهم زدنی اجابت می گردد.این آستان خود بزرگترین جاذبه معنوی مشهد الرضا (ع) است که وجود مقدس و مطهر حضرت امام علی ابن موسی الرضا (ع) آن را موجب شده است.آستان مقدس رضوی مجموعه ای از جذابیت های معنوی ، تاریخی ، فرهنگی و هنری است که علاوه بر زائران بسیار، اهل هنر را نیز به خود می خواند.ضریح مطهر ............................هر آن کس که وارد این حریم مقدس می شود بیش از هر چیز می خواهد خود را به مرقد مطهر حضرت امام علی ابن موسی الرضا (ع) برساند آنجا که امروز پنجمین ضریح، قبر مطهر این امام همام را در خود گرفته است.نخستین ضریح حرم که قدمت آن به سال 957 هجری قمری برمی گردد ، ضریحی چوبی با تسمه های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره بود که توسط شاه طهماسب صفوی بر مزار حضرت امام رضا (ع) نصب شد.ضریح دوم از جنس فولاد و آراسته به نگین های یاقوت و زمرد بود که در سال 1160 هجری توسط شاهرخ میرزا نواده نادرشاه وقف مزار امام هشتم (ع) شد.ضریح سوم مرقد مطهر امام رضا (ع) ، در زمان فتحعلی شاه قاجار ازجنس فولاد ساخته و نصب شد و ضریح چهارم هم که از آهن و مفرغ با پوششی از طلا و نقره بود، در سال 1338 شمسی بر مزار مطهر خورشید هشتم قرار گرفت. اما ضریح پنجم که همین ضریح فعلی است با طراحی استاد محمود فرشچیان و اجرای استاد خدادادزاده اصفهانی در مدت هفت سال اجرا شده است .این ضریح با 12 تن وزن، ساختاری از چوب و آهن و روکشی از طلا و نقره دارد و بر روی دو کتیبه طلایی آن سوره های ˈیسˈ و ˈانسانˈ به خط استاد موحد نوشته شده و سایر خطوط آن نیز دربردارنده آیات و اسماء الهی است. استاد فرشچیان در طراحی نقوش ضریح از گل های پنج پر استفاده کرده که نمادی است از هشتمین حجت خدا، ˈخمسه طیبهˈ و نقش گل آفتابگردان بر ضریح هم اشاره ای است به ˈشمس الشموسˈ که از القاب حضرت امام رضا (ع) می باشد.نصب این ضریح نزدیک دو ماه طول کشید و سرانجام در روز شانزدهم اسفند ماه سال 1379 همزمان با عید سعید قربان به پایان رسید.سرداب امام....................آنچه که امروز ما از مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) شاهد هستیم با محل دفن اصلی ایشان فاصله دارد و مدفن واقعی آن حضرت در سردابی است که زیر ضریح قرار گرفته است.این سرداب مربع شکل که ابعاد آن به دو متر و 30 سانتیمتر می رسد، هیچ روزنه ای به بیرون ندارد و تنها ورودی آن دریچه ای است که داخل ضریح و پایین پای امام قرار گرفته است.دیوار سرداب ساده و خشتی است و روی قبر امام سنگ مرمری قرار داشت که روی آن که قدیمی ترین سنگ مزار امام است نوشته اند، ˈبسم الله الرحمن الرحیم دفن فی هذالبلد الامینˈ و تاریخ 516 هجری قمری را دارد.امروز این سنگ مزار که در سال 1311 شمسی در همین سرداب کشف شد، در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود.البته بالای سرداب نیز سنگی بر مضجع امام نهاده اند که به آن صندوق می گویند.صندوق پیشین که از سنگ مرمر و مرکب از یازده قطعه بود، با نصب ضریح جدید برداشته شد و صندوق سنگی دیگری بر جای آن قرار گرفت که از سنگ مرمر یک پارچه بوده و روی این سنگ آیاتی از قرآن حجاری شده است. در چهار طرف ضریح بر دیوارهای حرم، قاب هایی وجود دارد که در آن اشیای نفیسی مانند شمشیر و خنجر مرصع، تاج مکلّل به الماس، گوشواره های طلا و مروارید نشان، سینه ریز الماس، انگشتر برلیان و شمسه مزین به الماس قرار داده شده است. این اشیا از طرف شاهان و صاحب منصبان بزرگ به آستان حضرت امام رضا (ع) هدیه شده و برای تزیین حرم در قاب های شیشه ای جای گرفته اند. محراب ...............حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) سه محراب بسیار نفیس دارد که اکنون برای حفظ و حراست بیشتر به موزه منتقل شده اند.این سه محراب از کاشی های چینی و با خطوط و نقوش برجسته ساخته شده و بزرگ ترین آنها تاریخ 612 هجری قمری را دارد. پیش تر دو مورد از این محراب ها در ضلع جنوب شرقی و جنوب غربی حرم پیش روی امام نصب بودند و سومی نیز بر دیوار سوی مسجد بالاسر قرار داشت. این دیوار در سال 1343 شمسی در عملیاتی پیچیده و ماهرانه برای ایجاد فضای بزرگتر در ضلع غربی حرم برداشته شد و وزن گنبد را در این قسمت با یک تاق قوسی به اضلاع شمالی و جنوبی انتقال دادند.گنبد مطهر................حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) دو گنبد دارد. یکی زیرین است که شاید حدود هزار سال از ساخت آن می گذرد و از کف حرم تا زیر سقف هشت متر و 18 سانتیمتر ارتفاع دارد.دیگری گنبدی است که روی این گنبد قرار داده شده و همان گنبد طلا است که از بیرون حرم دیده می شود و با 20 متر ارتفاع از آثار دوره شاه عباس اول صفوی است. رواق های حرم ..............................حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) 24 رواق دارد که از سده نهم هجری قمری به بعد ساخته شده و در طول زمان دگرگونی بسیار یافته اند. بیشتر آنها نفایس هنری و کتیبه های بسیاری از شاهان و حاکمان گذشته را در خود جای داده اند اما به دلیل زنانه و مردانه بودن رواق ها دیدن آنها برای همه مقدور نیست.مسجد بالاسر...................................... از دیگر آثار ارزشمند در این مجموعه نفیس معنوی مسجد بالاسر است که درست در بالای سر حضرت امام رضا (ع) و متصل به حرم قرار گرفته است.این محوطه کوچک در نگاه اول یک رواق به نظر می آید زیرا شکل و شمایل آن مانند رواق های آستانه است، اما در واقع این محوطه مسجدی بسیار قدیمی است که حدود هزار سال از بنای آن می گذرد. به عقیده پژوهشگران مسجد بالای سر توسط ابوالحسن عراقی از رجال دوره غزنوی ساخته شده و خود وی نیز در آن مدفون است.این مسجد در فاصله سال های 1342 تا 1344 هجری شمسی به علت فرسودگی و خرابی بسیار به طور اساسی مرمت و تزیین شد. محراب قدیمی آن نیز به موزه انتقال یافت و محراب جدیدی بر جای آن قرار گرفت. بنابراین اکنون کمتر کسی گمان می برد که مسجد بالاسر ،هزار ساله باشد.صحن ها.................آستان مقدس حضرت امام رضا (ع) شش صحن به نام های صحن کهنه یا عتیق (انقلاب)، صحن نو (آزادی)، صحن موزه (امام خمینی)، قدس، جمهوری اسلامی و صحن جامع رضوی دارد و ساخت صحن های جدید دیگری مانند صحن غدیر و کوثر نیز آغاز شده است.صحن موزه یا همان صحن امام خمینی (ره) اکنون مسقف شده و به شکل یک رواق بسیار بزرگ درآمده است.مدارس ˈپریزادˈ و ˈدو درˈ در آستان مقدس رضوی ........................................................امروز بواسطه توسعه حرم مطهر ، مدارس بر جای مانده از گذشته در محدوده این آستان مقدس قرار گرفته اند.مدرسه ˈپریزادˈ از جمله آنها است که در راهروی جنوبی رواق ˈدارالولایهˈ قرار گرفته و میان رواق های حرم گم شده است.این مدرسه به سال 820 هجری قمری همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شد و بانی آن ˈپریزاد خانمˈ از نوادگان ˈخواجه ربیعˈ و ندیمه ˈگوهرشاد آغاˈ بود که در 23 حجره و دو طبقه بنا شده و جلو هریک از حجره های آن ایوان کوچکی قرار گرفته است. البته دو ایوان بزرگ نیز یکی در طرف قبله و دیگری در طرف شرق متصل به دارالولایه ساخته شده که تزیینات آنها نیز چشم نواز است. هم اکنون مدرسه پریزاد به عنوان مرکز تبلیغات دینی مورد استفاده قرار می گیرد و مجهز به پایگاه اینترنتی و فضاهایی برای مطالعه آزاد است. گاهی نیز فیلم و مراسم مذهبی در این مدرسه به نمایش در می آید.اما مدرسه ˈدودرˈ از دیگر مدارس برجای مانده است که به سال 843 هجری قمری به وسیله یکی از امرای خراسان به نام ˈغیاث الدین خواجهˈ ساخته شد و چون تا پیش از تخریب بافت تاریخی اطراف حرم در سال 1354 شمسی یک در به بازار زنجیر و دری دیگر به محلات اطراف داشت، به آن مدرسه ˈدو درˈ می گفتند.این مسجد اکنون یک در دارد که درست روبروی درِ مدرسه پریزاد باز می شود. نام اصلی مدرسه دودر، مدرسه شاهرخیه است و 23 حجره در دو طبقه دارد که در مقابل هر حجره یک ایوان قرار گرفته و چهار ایوان بزرگ نیز در چهار طرف حیاط به چشم می خورد. این مدرسه دارای تزیینات آجری بسیار زیبا و دو گنبد در ضلع جنوبی و غربی است که زیر یکی از آنها یعنی گنبد جنوبی قبر بانی آن قرار دارد.مدرسه دودر در زمان شاه سلیمان صفوی به همت یکی از بانوان خاندان شاهی به مباشرت بیگلر بیگی مشهد تعمیر شد و از زمان ساخت تاکنون همواره مورد استفاده طلاب علوم دینی بوده است.اکنون مدرسه دودر جایگاه دارالقرآن آستان قدس رضوی است و همه روزه گروهی از حافظان و قاریان در آن به تلاوت قرآن می پردازند.مسجد گوهرشاد آغا ، میراث بانوی همیشه زنده .............................................................................مسجد جامع گوهرشاد که در جنوب حرم قرار گرفته، شکوهمندترین اثری است که تاکنون در این حرم بنا شده و در ردیف برجسته ترین مساجد تاریخی ایران و جهان می باشد. بانی این مسجد، ˈگوهرشاد آغاˈ همسر شاهرخ میرزا، فرزند امیر تیمور گورکانی معروف به تیمور لنگ است.این مسجد، تنها یک عبادتگاه ساده با ارزش های تاریخی، معماری و هنری نیست، بلکه فراتر از اینها یک بنیاد فرهنگی و مذهبی بزرگ است که خدماتی را به مردم عرضه می کند.این مسجد موقوفات بسیار در مشهد و پیرامون آن و نیز در شهرهای مختلف خراسان دارد که برخی به وسیله گوهرشاد آغا و در زمان ساخت مسجد وقف شده و برخی دیگر در دوره های بعدی به وسیله نیکوکاران در زمره اوقاف مسجد گوهرشاد قرار گرفته اند.مخارج مسجد نیز از درآمد همین موقوفات تامین می شود.مهم ترین بخش فرهنگی در مسجد جامع گوهرشاد کتابخانه آن است که در سال 1332 شمسی با اهدای پنج هزار کتاب خطی و چاپی از سوی مرحوم سید سعید طباطبایی اصفهانی پا گرفت و در دوره های بعد، به همت اداره اوقاف و امور خیریه مشهد و آستان قدس رضوی گسترش یافت. ساختمان این کتابخانه که در سال 1369 گشایش یافت، هم اکنون 1200 متر مربع زیر بنا و چهار هزار کتاب و جزوه خطی و تعداد بسیاری کتاب های چاپی و میکروفیلم و آرشیو بزرگی از مطبوعات دارد و روزانه به 600 نفر از دانش پژوهان خدمات می دهد. حریم حرمت رضوی / مزاری برای آرامش ابدی دوستداران اهل بیت (ع) ...................................................................................................از همان زمان که حضرت امام رضا (ع) در بقعه هارون الرشید به خاک سپرده شد، این مکان در نظر دوستداران آن حضرت، تقدس یافت و بسیاری بر آن شدند تا پس از مرگ در جوار روضه رضوی دفن شوند. بر این اساس همزمان با گسترش آستانه، گورستان های وسیعی پیرامون آن به وجود آمد، ابتدا دفن مردگان در کنار بارگاه امام هشتم (ع) ، آزادانه صورت می گرفت، اما بعدها به سبب کمبود فضا مقرراتی برای آن وضع شد.در دهه های اخیر دفن اموات در آستان مقدس رضوی یکی از منابع درآمد زا برای این مجموعه شده و به همین خاطر همواره تلاش شده تا فضای بیشتری به این کار اختصاص یابد.اموات در سرداب های بزرگی که زیر صحن ها و برخی ابنیه حرم در نظر گرفته شده اند، دفن می شوند و امروز زیر صحن های نو و جمهوری اسلامی گورستان های وسیعی با قبرهای سه یا چهار طبقه دارد که قیمت قبرها به تناسب طبقات و فاصله آنها با حرم، متفاوت است. در این گورستان ها مردان و زنانی از 1200 سال پیش به خاک سپرده شده اند که طیف وسیعی از شاهان، امیران، دانشمندان، هنروران و مردمان گمنام را در بر می گیرد اما مشهورترین آنها شیخ طبرسی، شیخ بهایی، و شیخ حر عاملی است.شیخ طبرسی .......................... مقبره شیخ طبرسی از مفسرین شیعه و مولف کتاب ارزشمند مجمع البیان در ضلع شمال غربی آستان حضرت امام رضا (ع) و در محوطه ای به نام باغ رضوان قرار دارد.شیخ طبرسی در سال 548 قمری در سبزوار وفات یافت و پیکر او را به مشهد آوردند و در گورستان قتلگاه که به مغتسل الرضا مشهور بود به خاک سپردند. در طرح های توسعه آستان قدس رضوی، آرامگاه شیخ طبرسی در وسط خیابان قرار گرفت و به همین سبب در سال 1377 شمسی به جای دیگری منتقل شد. برای این کار پیرامون قبر را چند متر گود کردند و با بتن ریزی، آن را در یک جعبه سیمانی قرار دادند. این جعبه که قبر شیخ طبرسی را بی هیچ تغییر و حرکتی در خود جای داده بود به محوطه ای در شمال غربی حرم رضوی منتقل شد و پس از قرار گرفتن در جای از پیش تعبیه شده، بقعه ای بر فرازش بنا گردید. شیخ بهایی.....................شیخ بهایی که نام کاملش ˈبهاء الدین محمدبن حسین عاملی بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن علی حارثی همدانیˈ است، در جانب شرقی حرم و در رواقی که به نام خود اوست، در خاک آرمیده است.وی را می توان از جامع ترین دانشمندان ایران دانست که در فلسفه، فقه و کلام، تفسیر قرآن، شعر و ادب، نجوم، ریاضیات و معماری، مهارت فراوان داشت. شیخ بهایی در سال 953 قمری و در دوره ای که دولت شیعه مذهب صفویه تازه پا گرفته بود، در بعلبک لبنان به دنیا آمد. خانواده وی که از سرشناسان جامعه شیعه لبنان بودند، تحت فشار حکومت سنی مذهب عثمانی با امید به آزادی و رهایی به ایران مهاجرت کردند.او با استعداد و نبوغی که داشت به دربار صفویه نیز راه یافت و یک چند در مقام شیخ الاسلامی نشست. در روزگار شاه عباس اول که پایتخت ایران از قزوین به اصفهان رفت، طراحی شهرسازی اصفهان و تقسیم آب زاینده رود بر عهده شیخ بهایی قرار گرفت و توانست با افکار بلند پروازانه خود که قاطعانه از سوی شاه حمایت می شد، این شهر را در مقام نصف جهان قرار دهد.وی شاگردان بسیار تربیت کرد که در راس همه آنها باید ˈملاصدراˈ تاثیر گذارترین فیلسوف چند سده اخیر ایران را نام برد.شیخ بهایی در سال 1030 یا 31 قمری در اصفهان وفات یافت و پیکر وی به مشهد آورده شد و در خانه ای که پیش تر در جوار بارگاه مقدس رضوی خریده بود، در خاک آرمید. شیخ حرّ عاملی..........................شیخ حرّ عاملی از دیگر علمایی است که مقبره اش در ضلع شمال شرقی صحن عتیق قرار گرفته است .او سه سال پس از درگذشت شیخ بهایی در جبل عامل لبنان و در خانواده ای از بزرگان شیعه متولد شد و در چهل سالگی به امید رهایی از محیط پر اختناق لبنان به ایران آمد.وی مشهد را برای اقامت برگزید و سال ها در کنار روضه رضوی به تدریس و تالیف پرداخت.تخصص او در علوم دینی بود، اما در شعر و ریاضیات نیز تبحر داشت و دست کم در منظومه های گوناگون بیست هزار بیت شعر گفت. یک چند نیز منصب شیخ الاسلامی و قاضی القضاتی را بر عهده گرفت و سرانجام در 21 رمضان 1104 قمری چشم از جهان فرو بست.موزه های آستان قدس رضوی /تاریخی چند هزار ساله و نفیس ........................................................................................آستان مقدس امام هشتم (ع) دارای نفایس بسیاری است که طی صدها سال به پیشگاه آن حضرت هدیه شده است.همچنین بسیاری از آثاری که در این آستان مقدس مورد استفاده قرار گرفته اند، به تدریج کاربرد خود را از دست داده و به خارج از حرم منتقل شده اند.این اشیا پیشتر یا در خزانه آستانه و اگر کتاب بوده اند در کتابخانه و یا در انبارها نگهداری می شدند و دور از دید عموم بودند. قبل از انقلاب تعدادی از اشیای خزانه در موزه ای که ساخت آن در 1316 هجری شمسی آغاز و در 1324 پایان یافت، با کمک باستان شناسان موزه ایران باستان انتخاب و به نمایش درآمد.این موزه از سال 1356 در ساختمان جدیدی مستقر گردید و پس از پیروزی انقلاب هم به نحو چشمگیری گسترش یافت. ایجاد موزه های تخصصی و عرضه آثار متنوع در آن ها یکی از ارزنده ترین کارهای آستان قدس رضوی بعد از انقلاب است که در این دوره ابتدا در سال 1364 موزه گنجینه ˈقرآن و نفایسˈ با نمایش نفیس ترین قرآن های خطی و تاریخی ایران و جهان همراه بود. سپس در سال 1369 دومین موزه تخصصی تمبر و اسکناس گشایش یافت و چهار سال بعد در سال 1373 موزه هدایای رهبری، مجموعه ای از هدایای مقام های داخلی و خارجی به رهبر معظم انقلاب را در معرض دید عموم قرار داد.در سال 1377 نیز ˈگنجینه تخصصی فرشˈ آغاز به کار کرد و در سال 1378 در طبقات فوقانی موزه مرکزی مجموعه هایی از نقاشی، صدف و حلزون دریایی، نجوم و ساعت، سلاح های سرد و گرم ، ظروف چینی و بلور به نمایش درآمد.هم اکنون 11 گنجینه آستان قدس رضوی، مجموعه ای از تاریخ دینی و مذهبی کشور به ویژه مشهد و آستان مقدس رضوی را شامل شده است.کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز با غنای بسیار از جمله جذابیت های فرهنگی عظیم این آستانه محسوب می شود.باشد تا غور در این مجموعه عظیم معنوی، تاریخی و فرهنگی، بر داشته های معنوی، مذهبی و تمدنی ما بیافزاید و با توشه ای ارزشمند از این دیار معنوی بازگردیم.گزارش از فاطمه یوسفی